Lezen onder vuur
Het is een actueel onderwerp met schokkende cijfers. Uit het internationale Pisa onderzoek naar leesvaardigheid blijkt dat 24% van de Nederlandse 15-jarigen niet op het gewenste niveau leest. Ze hebben moeite de betekenis of het doel van een simpele tekst te begrijpen, boodschappen uit teksten te halen en conclusies aan een tekst te verbinden. Nederlandse jongeren blijken lezen ook nog eens geen zak aan te vinden met de laagste score op het gebied van leesplezier. Het bewijst naar mijn mening dat veel jongeren nog nooit écht een boek met aandacht hebben gelezen. Ouders en onderwijs zijn hoofdverantwoordelijken, maar er zijn ook signalen dat jongeren de aandacht die een boek lezen vereist niet meer op kunnen brengen omdat ze vanaf jongs af aan continu in alle vormen van aandacht worden afgeleid. Persoonlijk verwacht ik daarom dat de negatieve leescijfers exponentieel toe zullen nemen als lezen niet weer goed op de kaart wordt gezet. Een falen hierin zal negatieve gevolgen hebben voor de toekomst. Lezen is de weg naar kennis, ontplooiing, het ontwikkelen van een kritische houding en het begrijpen van de wereld om ons heen. De huidige tijd vol complottheorieën en fabeldenken laat zien dat dit soort zaken nu al op scherp staan, want laten we wel zijn, het zijn echt niet alleen de jongeren die minder lezen. En lezen alleen is niet genoeg. Lees je immers aandachtig of oppervlakkig?
In het digitale tijdperk worden we non-stop om de oren geslagen met verslavende dopamine shots. Als gevolg hiervan is het moeilijk om stil te zitten en hebben we in toenemende mate een kortere spanningsboog. De telefoon is makkelijk vermaak en geeft snel voldoening. Als iets niet snel genoeg laadt, raken we geïrriteerd, want alles moet smooth, gemakkelijk, snel, en positief zonder al te veel inspanning vooraf. Niet gek dus dat het steeds minder wordt begrepen dat je jezelf kunt verliezen in een boek. Precies deze ervaring zien wetenschappers als de heilige graal. Het betreft “deep reading”. Wetenschappers spreken de vrees uit dat we deze vorm van aandacht in gevaar is. Wat is deep reading dan en waarom zien wetenschappers dit als iets heiligs?
Deep reading
Deep reading is lezen met aandacht. Dankzij jouw aandacht voor de woorden van een schrijver kun je deze om toveren tot een heuse wereld die jouw wereld en gedachten in beslag neemt. Door het lezen kom je tot nieuwe inzichten, wordt je geraakt of wordt jouw wereld op zijn kop gezet. Grote kans dat een boek lezen ook in jouw leven een van de geestelijk meest enerverende zaken is geweest. Maar je moet er wel iets voor doen. Onvoorwaardelijke aandacht uit laten gaan naar het boek of de tekst die je leest. Van daaruit ontstaat een hypnotische trance die steeds minder mensen ervaren of kennen. Om de efficiëntievraag van de jongere generatie tegenaan te gooien: wat heb je nou aan lezen? Nou, best veel. Onderzoek heeft bewezen dat het ons bewuster en zelfbewuster maakt, en onze intelligentie baat. In tegenstelling tot entertainment zoals TV kijken, videogames spelen en ons onderwerpen aan de verslavende dopamineshots toegediend via onze telefoons, is lezen een daadwerkelijke daad. Geen vlucht uit de werkelijkheid, maar het actief ontdekken – en in je hoofd creëren – van werkelijkheden. Aandachtig lezen is het ontdekken van verbanden, het begrip tonen voor de ander, maar ook het construeren en reconstrueren van onze eigen ervaringen en levens. Ondertussen leert lezen ons beter deduceren, argumenteren, redeneren, kritisch nadenken en het helpt ons bij het ontwikkelen van nieuwe inzichten. Genoeg redenen dus om aandachtig lezen te laten bestaan én te promoten voor jong en oud.
Not so deep reading?
Het oppervlakkige lezen is de vijand van het aandachtige lezen en ontstaat door afleiding. Een peuter die op je schoot springt voor aandacht, maar tegenwoordig vooral hyperlinks in een tekst op het internet, flitsende advertenties, cookies-accepteren-pop-ups, nieuwe berichtjes die je ontvangt terwijl je bezig bent en ga zo maar door. Alles wat je uit je concentratie haalt. Elke nieuwe afleiding is een nieuwe potentiële keuze die je hersenen moeten verwerken. Soms moeten je hierdoor in tijd van 1 minuut twintig keuzes maken. Je kan ook worden afgeleid wanneer je jezelf wijs maakt dat lezen zonde is van je tijd, dat het teveel energie of inspanning kost of dat je liever een van de andere dingen doet die langskomt op je scherm of omgeving. De pragmatische blik van een onwelwillende lezer.
Misschien is deze pragmatische blik wel de schuldige, mede omdat een boek niet zo informatie-gedreven is als het internet waar de meeste mensen zich het grootste deel van de tijd op bevinden wanneer ze lezen. Het internet is dan ook een helse leesomgeving. Een van de logische verklaringen voor oppervlakkig lezen is dat het lezen op het internet niet in lijn is met hoe we dit op school leren en in boeken gewend zijn. Lezen werkt op basis van lineaire constructies en lineair denken. De constructie van het internet biedt dit niet; niet qua vorm en niet gezien de leesomgeving op het internet die is omlijst met afleiding. In het informatietijdperk worden we overweldigd door de oneindige stroom data. Hoe lineair of gestructureerd deze op haar beurt ook is geordend, als lezer moeten we toch continu schakelen van het ene medium en communicatievorm naar de andere (van filmpje naar tekst en van tekst naar nieuwe tabblad etc.). Dit vermoeit en verwart. Ik ben daarom van mening dat het internet een make-over nodig heeft en anders moet worden opgezet om informatieverstrekking en informatieverzameling weer te verbeteren met aandachtig lezen als uitgangspunt. Het internet is nog jong en we hebben nog niet het revolutionaire potentieel van het medium ontdekt. De blauwdruk voor een mogelijke vernieuwing ligt onder onze neus te rotten.
Aan de hand van jouw aandachtige lezen van de titel en het kijken naar de plaatjes heb je het al geraden: ik denk dat het concept van de strip de redder in nood kan zijn. Hoewel de strip als medium stevig op zijn retour is met grijze lezers en grijze koppen boven de tekentafels biedt het medium de sleutel tot het nieuwe aandachtige lezen omdat het dingen kan doen die geen enkel ander medium kan. Het is namelijk het enige medium waarbij er een lineair narratief gecombineerd kan worden met een overkoepelende blik waarbij je de som der delen snel opslaat én aandachtig leest. Eigenlijk wat je net zelf al hebt gedaan, aandachtig lezen én kijken in een.
De plus van strips
Stripverfilmingen zijn eigenlijk gekke fenomenen gezien deze voorbij gaan aan het hele spel van een strip. Dat een camera inzoomt op gebeurtenissen met voyeuristische close-ups en de wind die waait door de haren van karakters is mooi, maar film kan niet op dezelfde manier spelen met tijd, plaats en informatieverstrekking zoals strips dat doen. De kunst van een goede strip beloont de aandachtige lezer met een ervaring waarbinnen de lezer vorm én inhoud waarneemt na een snelle blik op de pagina, de lezer zelf gaten in tijd en beweging invult en uitermate actief moeilijke verbindingen legt. Met name kunstzinnige, intelligente strips die spelen met het eigen medium zetten de hersenen van de lezer flink aan het werk. De lezer verbindt losse eindjes in een wisselwerking tussen kleine onderdelen en het geheel waarbij tekst en beeld in korte oogopslagen worden geregistreerd tot een lineair verloop of met elkaar verbonden fragmenten. Deze snelle informatie-overdracht is een unieke eigenschap van strips.
Strips zijn veel meer dan veredelde storyboards. Het feit dat de populariteit van lezen afneemt en dat het internet en “platte” beeldtaal onze hersens, die in staat zijn tot de intelligente aandachtige vorm van lezen, zo verlamt kan prima worden gepareerd met een strips die én de hersenen op interessante wijzen activeert én hiermee snel boodschappen accuraat kan overbrengen. De beeldtaal kan immers worden versterkt door wat er na dit eerste visuele effect nog op de pagina wordt gezegd. In de tekst kan de verduidelijking of nuance worden aangebracht. De kunst van strips zou dus wel eens de basis van het nieuwe lezen kunnen vormen. Voor iedereen die niet zo bekend is met stripboeken en iedereen die nog niet precies begrijpt wat ik bedoel, schotel ik hier wat treffende voorbeelden voor rond de kracht van strips, die laten zien waarom we het medium breder kunnen – en moeten – gaan toepassen[1].
Een geschiedenis van strips is te veelomvattend, maar enkele grote helden die je niet over het hoofd mag zien zijn Winsor McCay, Hergé , Edgar P. Jacobs, Art Spiegelman, Alan Moore en Scott McCloud. Hoewel mijn hart ligt bij de Franco-Belgische strips en traditie, focus ik hier op de Amerikaanse grootheden uit dit rijtje, omdat zij door middel van hun striptekeningen ijzersterk uitleggen hoe strips precies werken.
Kennisoverdracht in een veelvoud aan leesrichtingen
Pionier Winsor McCay (1869-1934), speelde met de kunstvorm en zijn legendarische strip ‘Nemo in Slumberland’ zocht de grenzen op van wat kan met strips en begrijpelijk blijft voor de lezer. Deze strips werden door recenter striptekengenie Art Spiegelman (1948) bekend van het door hem opgezette avant-garde stripmagazine RAW en het meesterwerk ‘Maus’, een graphic novel over de Holocaust als voorbeeld gegeven voor hoe we in een oogopslag strips in een veelvoud van richtingen lezen.
Afbeelding 1 geeft McCays strip en de leesrichtingen die een lezer registreert weer. Allereerst is de strip uitermate slim opgezet. De vorm laat direct zien waar de strip over gaat. De groei en de hoogte van het opklimmende bed en de beweeglijkheid ervan vallen meteen op. Als we de strip lineair lezen komen we tot de clou, maar dat kwamen we ook al bij een horizontale blik. Zelfs met een diagonale leesblik pikken we deze op gezien het begin het einde hetzelfde frame zijn, met de variatie dat Nemo aan het begin droomt en aan het einde uit zijn bed is gedonderd van alles wat er tussen in is gebeurd. Ook dit – wat droomde Nemo waardoor hij déze keer uit bed is gevallen? – is ons al gelijk duidelijk doordat de gebeurtenis en de verticale extreme weergave ervan zo in het oog springt. We hoeven de strip dus eigenlijk niet eens te lezen, een aandachtige blik communiceert al genoeg.
[1] Vanzelfsprekend kan ik niet alle magische mogelijkheden van de kunstvorm voorschotelen, daarvoor verwijs ik graag door naar mijn bronnen. Dit is een selectie van de meest treffende bijzonderheden van strips.
_____________________________________________________________________________________________________
Dit artikel is eerder verschenen in Enclave Cultureel Opinieblad 2021
