Aandachtig lezen en aandachtig kijken ineen
Art Spiegelmans punt is helder: in strips kan een juist gebruik van beeld met een minimaal gebruik van tekst toch optimaal communiceren. Als vernieuwer in het genre weet Art Spiegelman van wanten en kan hij de taal van strips (comics) duiden als geen ander. Zijn combinatie van humor, ironie en intertekstualiteit is misschien wel ongeëvenaard. Aan de hand van zijn argument hierboven kan ik een mooi bruggetje maken naar zijn recensie in stripvorm uit 1987 over de biografie over Winsor McCay ‘A History of Winsor McCay’ (afbeelding 2). Het is handig dat hij hierin nota bene ook verwijst naar de strip die we net als voorbeeld hebben gebruikt.
Spiegelman doet hier heel veel ineen. Hij gebruikt het medium om het medium te analyseren en de zeggingskracht ervan kracht bij te zetten. Het duidelijke gevecht van de verteller in de strip (Spiegelman zelf) tegen de informatieve tekstballonnen is dubbelop, omdat het kritiek geeft op de biografie over Winsor McCay die teveel tekst bevat en te weinig striptekeningen. Maar het doet meer. De strip geeft tevens de strijd van striptekenaars weer om de juiste balans in tekst en beeld. Dat is precies waar McCay een meester in was. Tot slot is de clou, dat de verteller wakker schrikt door de overweldigende tekstballonnen, een verwijzing naar die typische wakker-word-clous uit McCays Nemostrips. Hilarisch en ongekend wat Spiegelman hier in het bestek van enkele plaatjes aan informatie, verwijzingen, reflecties en kritiek weet te realiseren. Dit kan werkelijk alleen in strips! De aandacht die hiervoor nodig is omvat het aandachtige lezen en het aandachtige kijken (en in dit geval ook wat kennis van het onderwerp) met groot effect.
Toon, stijl, stem en emotie
Een ander fascinerend voorbeeld van Spiegelman in afbeelding 3 illustreert hoe simpele verschillen in ballonnetjes de toon zetten. Het kost ons als lezer geen enkele moeite de toon te voelen tussen de ‘caption’ en de ‘speech balloon’. Als lezer bedenken we eigenlijk zonder problemen hoe de toon, stijl, stem en emotie per ballonkeuze verschillen. Dit hoeft ons niet te worden uitgelegd.
Polyptych: tijd en plaats
Het volgende voorbeeld vind ik fascinerend gezien ik veel strips heb verslonden in mijn leven, maar er nooit goed bij stil heb gestaan. Het laat ook gelijk zien hoe we strips kunnen toepassen als alternatief leesfenomeen in het digitale domein. Het betreft de “polyptych”. Polyptych is de term voor een beeldwerk dat uit meerdere panelen bestaat, maar in de context van strips werd de term voor het eerst gebruikt door Scott McCloud. McClouds claim to fame is zijn ‘Understanding Comics’ uit 1993 waarmee hij de kunst van strips uitlegt in een stripboek. Ook de polyptych legt hij uit door middel van striptekeningen.
Dit is de essentie van strips: tijd en plaats komen in een afbeelding samen. Terwijl de setting hetzelfde blijft, is er beweging in tijd, plaats en dialoog. Ook dit ervaren we als lezers niet als een obstakel. We snappen het direct en vullen alle gaten in. We zien niet dat de koelkast werd geopend, dat het personage een broodje heeft gepakt en smeert en een beker intapt, maar we bedenken het er allemaal zonder moeite bij.
Scott McCloud gaat hier nog verder in en beargumenteert dat hoewel het complexer wordt wanneer een canvas met één achtergrond meerdere bewegingen in tijd, plaats, dialoog en karakters maakt (afbeelding 5), de lezer het met wat aandacht gewoon begrijpt.
En mocht dit toch te verwarrend zijn, afbeelding 6 laat zien dat enkele paneel-strepen dit in een klap oplossen.
Stripvertelling op een canvas zonder beperkingen
De polyptych heeft Scott McCloud doen concluderen dat strips qua ontwikkeling nog niet in hun eindstadium zijn en dat nieuwe mogelijkheden liggen in wat hij ‘Infinite Canvas’ noemt. Kortgezegd stelt hij dat een groot canvas, of op het internet een gevuld scherm, met striptekeningen in de polyptych-modus een completer verhaal kan vertellen waarin tijdsverloop, plaatsveranderingen, dialoog en karakterontwikkeling radicaler kunnen worden overgebracht. Precies dit argument zie ik niet slechts als relevant voor de ontwikkeling van strips, zoals McCloud het ziet, maar voor de ontwikkeling van lezen in het algemeen. De voordelen voor kennisoverdracht zijn gigantisch.
Denk je eens in: één scherm of canvas (ideaal gezien in een digitale of online opzet) dat je lineair leest in een vloeiende lees- en kijkbeweging met een simpel ontwerp met snelle informatieoverdracht (bij voorkeur met zo min mogelijk scrollen, klikken of pagina’s bladeren) waarbij alle beeld en tekstkeuzes ten bate van het verhaal of de boodschap door de tekenaar en scenarist worden ingezet. Het is niet een simpel tekenen in de volgorde van het verhaal, maar meer een continu proces van opnieuw ordenen van tekeningen in het gehele verhaal, zoals bij het uitwerken van een muziekproductie tot alle delen kloppen in de compositie, omdat de verschillende panelen of gebeurtenissen op het scherm/canvas meer kunnen zeggen door bijvoorbeeld afstand tussen de panelen of getekende fysieke afstand tussen objecten die het idee van afstand in tijd en plaats versterken, of sneller achter elkaar komen bij een sneller vervolg van gebeurtenissen in de vertelling. Tekeningen kunnen in het in het geval van een digitale strip ook de diepte in gaan; je krijgt dan afbeeldingen die zich dus in de diepte van een andere afbeelding bevinden waarbinnen je je kunt bewegen.
Het uitleggen in woorden is nogal gecompliceerd en vaag, maar bekijk de voorbeelden op McClouds website (http://scottmccloud.com/4-inventions/canvas/index.html) en je zult snappen hoe dit ook voor andere doeleinden dan entertainment kan worden ingezet.
Strips van straks
In een tijd waarin aandachtig lezen onder vuur ligt, pleit ik voor een revival van strips en het inzetten van de principes van de kunstvorm op andere plekken. Slim gebruik van tekst en beeld kan op een unieke manier snel complexe informatie overdragen waarbij er sprake is van meerdere leesrichtingen, informatieverzameling in een oogopslag, een simpele doch effectieve weergave van toon, emoties en stemmingen, én een zeldzame mogelijkheid een veelvoud aan tijd, plaats en beweging in een beeld te vangen. Strips kunnen vanwege deze uitzonderlijke eigenschappen prima op school worden aangeboden als een alternatief contemplatief medium waarbij aandachtig lezen (en kijken) op prikkelende wijze wordt gestimuleerd. Dit alles in combinatie met de potentie van Scott McClouds vrij radicale ‘infinite canvas’ concept, leidt mij ertoe te pleiten de nu zo chaotische en verwarrende digitale leesomgeving (op het internet) te herzien, verbeteren en te verrijken met de principes van strips. Dit zou een blauwdruk kunnen vormen voor internet 2.0 én in het algemeen een nieuwe productievere vorm van lezen en kennisoverdracht (op het internet) mogelijk kunnen maken.
______________________________________________________________________________________________
Dit artikel is eerder verschenen in Enclave Cultureel Opinieblad, mei 2021
