Een lichaam bezaaid in bloeddruppeltjes, wonden die er uitzien als vagina’s, een penis aan het spit, waarvan het vocht wordt opgevangen door een vagina. Compleet idioot zou je denken. Al helemaal in een tijd die gekenmerkt wordt door kuisheid en strenge religieuze geloofsbelijdenis. Fout gedacht! Kijk niet naar de Middeleeuwse kunstwerken door onze moderne ogen. Zet de bril van de middeleeuwer op. De tentoonstelling Body Language, het lichaam in de middeleeuwse kunst geeft een intrigerende kijk in de geloofs- en beleefwereld van de middeleeuwer.
“De middeleeuwer wist waar hij naar keek”, vertelt Wendelien van Welie, gastconservator van de tentoonstelling Body Language in Museum Catharijneconvent. Van Welie introduceert de tentoonstelling door middel van een volledig corona-proof projectie achter een luguber Christusbeeld uit Duitsland. Een uit hout gesneden Christus aan het kruis toont in detail uitgewerkte wonden als pestbuilen, waaruit drie druppels bloed stromen. Een verwijzing naar de heilige Drie-eenheid: de Vader, Zoon en de Heilige Geest. Het bebloede lichaam van Jezus benadrukt hoe Christus niet alleen God, maar ook mens was. Onder de armen van dit icoon is okselhaar zichtbaar, net als schaamhaar boven zijn lendendoek. Dit staat in schril contrast met de gladde, perfecte lichamen die wij kennen uit de periode voorafgaand aan de Middeleeuwen. Denk aan sculpturen uit de Oudheid. De menselijkheid van de heiligen speelt een hoofdrol in de tentoonstelling. “In de late Middeleeuwen wordt het steeds belangrijker om zich als gelovige te verdiepen in het lijden van Christus. […] Visuele hulpmiddelen kunnen de gelovigen bij het gebed en meditatie helpen.” Aldus van Welie.
Haar en hoofd
Vanuit een rood bloederige tentoonstellingszaal loop je door naar de volgende zalen, opgedeeld in de thema’s haar, hoofd, naakt en borst. In Zondige en zalige haren, zien we veel vrouwelijke heiligen met opvallend veel lichaamshaar. Zij zijn vaak heilige vrouwen die als het ware willen ontsnappen aan hun eigen lichaam en willen ontsnappen aan anderen die beslag willen leggen op hun lichaam. In de legende van Wilgefortis, staat mannelijke beharing voor vroomheid en kuisheid. Door haar gewenste beharing, voldoet zij niet langer aan de schoonheidsnormen en voorkomt zij uitgehuwelijkt te worden. Als straf wordt zij door haar vader gekruisigd, naar haar voorbeeld Christus.
Maria Magdalena wordt afgebeeld in een bodysuit van haar, waarin alleen haar borsten en knieën uitkepingen tonen. Het zijn de haren waarmee de bekendste, boetvaardige prostituee uit het evangelie van Lucas, Christus’ voeten olieden. Het haar is een directe verwijzing naar haar zondige leven.
Van het haar naar het hoofd, maken we kennis met de cefaloforen: een beeldtraditie van heiligen in vol ornaat, met het hoofd in de handen. Zij zouden ontevreden zijn geweest over de plaats waar zij onthoofd zijn. Met behulp van een goddelijke interventie nemen zij hun hoofd in de arm en lopen naar hun gewenste rustplaats. Het bekendste voorbeeld hiervan is de heilige Dionysus van Parijs. Volgens zijn legende loopt hij van Montmartre naar de voorstad Saint-Denis. Een tweede cefalofoor in de tentoonstelling is de heilige Valérie. Dit prachtige beeld uit het Louvre, is een blikvanger in de tentoonstelling.
Preutse middeleeuwer?
Wellicht zijn de meest bizarre werken in de tentoonstelling zijn te vinden in de themazaal: NAAKT met betekenis. In een marge illustratie uit de Roman de la Rose, zien we hoe een non penissen plukt uit een boom; het bovenstaande verhaal zou gaan over lust en zonde. In dezelfde afbeelding is ook een man te zien. Hij draagt een pij, maar monnik is hij waarschijnlijk niet. In verschillende scenes bedrijft hij de liefde met de non. Ook hier is zijn penis duidelijk zichtbaar. Kijken we hier naar middeleeuwse porno? Dat is niet per se het geval, maar waarschijnlijk werden de afbeeldingen wel als een soort stripverhaal bij de tekst bekeken. Het type afbeeldingen zoals in de Roman de la Rose, komt vaker voor vanaf de dertiende eeuw, waarin veel seksueel getinte literatuur ontstaat.
Niet alleen de penisplukkende kloosterzuster is een voorbeeld van de seksueel getinte en fallische objecten in de zaal. Kleine tinnen objecten, vergelijkbaar met pelgrimsinsignes, tonen onder andere penissen aan het spit en vagina’s op stelten. De functie van deze insignes is ons niet bekend. Het bestaan ervan toont daarentegen dat er in de middeleeuwse samenleving plaats was voor schunnige verbeeldingen.
De tentoonstelling geeft een nieuwe, verhelderende kijk op het traditionele beeld van de Middeleeuwen. Het laat zien dat de creativiteit van de kunstenaars en hun gebruik van het menselijk lichaam vrijwel grenzeloos lijkt te zijn. De tentoonstelling Body Language: het lichaam in de middeleeuwse kunst is nog te bezichtigen tot 17 januari 2021.
Body Language, het lichaam in de middeleeuwse kunst – Museum Catharijneconvent Utrecht
25 september 2020 – 17 januari 2021
